(Chakma te avanga Mizo rilru chawh harh nan, Sabereka Khuangkaih Editor in min ngen angin chawp chilh takin ha chang țhial chunga ka ziah a ni. Lalsawmliana)
TUN HI HARH HUN A NI
- Lalsawmliana Hauhnar
TUN HI HARH HUN A NI
- Lalsawmliana Hauhnar
Tleirawl pakhat a hming Eutuka chu Paula thusawi lai tuar lovin a muthlu palh a. Harh hun turah a harh lova. In chhawng thumna atangin a tla thla ta tih kan hmu a. A tlak hma kha a harh hun tur a ni a. A harh miau siloh avangin a tla a, a harh meuh chuan harh tur a lo awm tawh mang lova, Pathian thil tih mak (miracle) hmanga tihdam a ni leh ta chauh a nih kha. A mutthluk rei avangin a nunna a chan lo chauh a ni.
Kan hnam a muthlu: Kum 1966 atangin Laldenga`n kan duh lo chung min awpbettu India laka talchhuah tum in Silai nen India a kap a. A sawp chu nasa tak a nih kha. Hnam harh vang tak a muthlukna bul alo ni ta bawk. Mimal hlawkna tur kawnga harhvang tak si, Hnam tan chuan kan muthlu ta thuap ti ila kan sawi sual lovang. Laldenga`n Kan mipuite khuang benna lam lamah kan lam ang, a tih khan a sawi fiah viau a ni. Zalenna sual tuten mahni in lum chhuahsan a vaihmite leh thosi kara Mizo hnam hmakhua ngaia India laka ngen mu an sur tir mek laiin, Zoram chuan mutthlukna thlarau thar a chhang chho ta a. Mipui tam zawk in hnam tan khuang kan beng ta lo nge ni India in U.T. tha mi min zawrh ni ah zet zawng kan va mutui ta em. Khasi leh Garo te chuan state thar ah pawh an district council an chhawm tel zel a. Chutih laiin keini Mizo hnam chuan Sixth Schedule hnuaia kan in humhalhna Mizo District Council vui liamin, kan mamawh tawh ngai reng reng dawn lo emaw tiin India sawrkar in MNF te harsatna siam saktu atana Chakma Autonomuos District Council a rawn pek pawh chu a hnam angin kan ngai pawimawh ta lova.U.T. tha mi kan neih tawh chuan District Council mai mai te chu kan ti deuh ni awm tak a ni. India Official ten kan hnam offical te chu U.T. tha mi hmangin an chul mu ta suk suk a ni ber mai.UT kan chen a. Concrete building a ding ta zawt zawt a. Dawr lian pui pui a in hawng ta. State khuang kan beng leh a. U.T. kan duh lo, State pawh kan duh lo, India lak atanga talchhuah a, Zalenna( Self Determination) chauh lo chu duh kan nei lo, tia harh fim taka tan hmun sawhngheh a tul laia Mizo mipui ten U.T. leh State khuang kan ben chhoh a, kan muttui tak em avangin Chakma te chu an thi nge an dam, an lo lut ru nge eng nge an tih kan ngaihtuah lova. State khuang benah kan hnar leh ta suk suk a nih kha.
Politics hian mipui te tello chuan awmzia a neilova, mipuite vanga lo piang leh mipui te vanga Politics hi khelh a ni thin a. Mipuite tana beitute chu Politician tih an ni thin. Mahse keini chu kan ni velo. Kan Politician te hi a mu tui tui ah an tanga. PC Party in CADC ngaimawhin thiah a nih theih nana hma an lak mek laiin ramhnuai sawrkar MNF chuan PC te chu kuang lo nawr tiin an tih turah an dah a. Ramhnuai atanga MNF lo chhuah hnu a Congress party te nen sawrkarna an siam hnu pawhin PC lam atanga CADC thiah rawtna chu hnawl a ni a. Congress sawrkar leh hnu ah MNF lam atangin CADC chu thiah rawtna a awm leh a. Mahse chu pawh chu House in a hnawl leh ta a. CADC thiah duh em em MNF an sawrkar leh a. CADC thiah a harsatzia bak chu thu thar sawi tur an hre leh ta chuang hlei lova. Chakma area a Party Unit pawh din duh lo ni a sawi ZNP pawhin 2013 inthlan a an Manifesto an tihchhuah zingah CADC thiah tumna lam reng reng an ziak hmuh tur a awm lova. District Council dinglaite harsatna tawh mek te ennawn a tul anga siamthat an tum thu an ziak hmuh tur erawh a awm. Tuikuk lakah pawh tawng kan thlahdah chhunzawm zel a. Kum 1998 khan kha tih laia kan CM chuan Tuikuk ho tan Development Council pek ka remti a ni tiin Delhi a chanchinbu mite hnenah a sawi niin Zonunmawi Chanchinbu Nitin chhuak khan a chhuah kha. Khua a var lo teh e.
Anni chu: Chakma te chu an lo awm mai mai lo tawp mai a. An harh kar mai a. An Council chhunga thuneitu te an harh tha a. An mipuite an harh tha bawk a. Zirna lam ti thei tur deuh ni a an hriat chu an Council sum pawhin an sponsor hmiah hmiah a. Vairam zirna Pum tha ah an in chher hriam a. Kum Sangbi Thar lawm tura Mizo mipuite kan in puahchah tan mup mup lai khan Rajya Sabha a Committee on Pettition chuan Chakma te tan U.T. a lo recommend ta der mai a, Chu mai chu nilovin, duat tak leh dimdawih taka enkawl tur a ti ta mai reng a nih kha. Mizo mipui ten he U.T. an dil kan duh lohzia kan lantir a, kawng kan zawh a, Press Release dengkhawng leh mawi tak kan chhuah uaih uaih pawh chuan Chakma te a awi mu zo ve lova, nghate rep ang maiin an meng kar reng mai a. UNO hnuaia Forum pakhat Indigenious-lam ah Chakma nula a thu ta vang mai a nih khu. Chakma te duat bertu, Khawvel record siamtu chu Mizoram hi kan ni ta hial awm e.
HARH A HUN : Mipa leh Lawichal chu in rin reng tluk a awm love tih thufing neitu Hnam Thianghlim te hi kan harh a hun tawh tak zet a ni. Chakma ten a ram leilungfate (Indigenous People) chanvo tur chan ve an tum a. Sawrkar in Chakma zirlai MBBS leh Technical lama zir tur an lo thlan fel sa diam tawh sut leh tura kan zirlai pawl ten hma an lak na ah Sawrkar chawm lai Police te chuan kan zirlaite dimdawihna awm miah lovin a rem lai laiah an vaw ta pawp pawp mai a. A then an hliam a, a then an tap a. India in Zalenna a sual laia Civil Disobedience Movement a kalpui lai khan British Police zinga Indian ho khan an hnampui Indian te chu an vaw tha duh der lo a. Police pawh ni sela, hnam tan chuan an bias ngam a nih kha. Keini erawh chu kan hnam thil ah kan muthlu miau si a. Kha ti kha kan ni zo ta a ni. Kawng leh lamah chuan kan Police ten kan zirlaite anvuakna khan rah tha a chhuah ta zawk dawn niin a lang. Mizo mipuite kan muthlu min vaw harhtu a ni dawn. Zirlaite khan Mizo mipui ai an awh a, vuak harh ngai, muthlu mek chu kan aiawh in zirlaiten an tuar a. An kut, an ke, an lu ah te hliam an tuar a,Thisen a chhuak ta hial a nih kha. Kan hnam tana an tawrhna hi a thlawn lovang. MZP/MSU te hi hnam thil ah chuan a harh vang ber ah an tang thin a, mipuite kan harh miau loh avangin an mal beih thin. Chakma Foreigner Quit Order an chhuah te, Long March an huaihawt te chu Towel ven pahin Sitting Room ah TV atangin kan lo thlir liam mai mai thin a. Pawisa khawn hmang tiin thutak leh dawt tlem nen kan puh mawh a. Chakma Area a Zofate Chawlhbuk an sak te, BJP President (Amit Shah) Mizorama a lo zin tum a, Chakma Foreigner pung chak lutuk chungchanga Memorandum an lo pek te pawh chuan lawm a hlawh lem lova. Kan ngaithla peih lova. An ni erawh chuan kan harh theihnan rei tak min ko min ko tawh zawk a ni.
Muah game tih tawp a ngai: Chakma ten Social Media hrang hranga Mizo te min beihna, zahthlak ang reng tak chu Mizo nulate hur herh zia leh Mizo mipate zu hehzia a ni. He thil hi an mahni pual bik site/page ah mai nilo, Mizo te awmna Group/site/page ah ngei pawh an sawi ngam tlat mai. Hei hi kan harhna tur pakhat a ni. Hetia kan in muah a, emoji mak tak tak hriat sen loh kan in thawn a, Whatsapp kaltlang te a kan in chhai hut hut a, Whatsapp group tam taka kan nawi hut hut lai hian hnam dang ten min lo chik a, min lo thlir reng a. An ni chuan Central Home Department-ah te min tlangnel khalh daih a. Kan nula te an zuam a. An zuam ang ngeiin kan nulate zingah ah lo muah let ve thin kan awm tih a chiang reng a. Kan sim vat a tul. Hnamdang tlangval in khumlai zawl leh fianrial game an thiam ang tho hian Mizo tlangval ten an thiam ve a, an zei hle zawk tih hriat te pawh a tha. Mizo mipa 80 % velin zu in angin Chakma thalai ten Media ah min sawi tawh a. Tak tak ani lo mai thei, mahse mipa te pawh kan harh loh a, ruih hlo kan tuipui viau chuan tha leh zung nei eih silovin hnamdang tlangval te leh kan nula te an inchherchhuan lai kan uipui tuilian thlir mai mai dawn. A hurherh kawngah phei chuan Chakma te hi kan tluk lovang. 1901 a chakma te growth rate ala zero laiin kum 90 chhung lek a an growth rate hi 44004% lai a ni. Hei hi Normal Human Reproduction atanga teh pawhin a over em a. Khawvel a hnam hur ber an ni zawk hial awm e.
Beiseina: Kan nula te hi inchei leh nalh ringawt tum a, Smart phone changkang leh Application tha chungchuang hmang a in selfie bak an tuipui lo ni a kan hriat laiin thil lawmawm tak a thleng chho mek niin a lang. Chakma te avanga kuthlak tuar leh tuar lo pawhin Social Media hmangin Mizo hnam an hmangaihna an rawn au chhuahpui ta sup sup a. Chung zinga pakhat, hliam tur zinga mi in facebook kaltlanga a thu rawn aupui chu Nakin zela kan tu leh fa... Mizo hnam tana tuar ka ni tih a ni. Hei hian a entir chu kan Mizo nula ten awm mai mai an tum lo. Hnam hmangaihna ah an thanharh tihna a ni. MSU-in Ni 2,August,2017 a Vanapa Hall kawt a Zirlaite an koh khawm tum khan Rokunga phuah, kan hnam hla, Ro min rel sang ang che tih kha zirlai sang tel teh meuh in a rual in an sa mai teh reng a. Mizo hnam,Thianghlim leh Fir tak(Mizo Nationalism) chu a fawn thar leh a. Kha hla an sak lai khan zirlaite hmel ah khan fiamthu a leng lova. Tihtak takna leh hliam tuar dam leh hmel an pu a. Chu chuan kan hnam tan beisei nung ni thei mai tur hmel a pu hial ani. Manchester United chanchin aia Mizo hnam chanchin hriat chian leh zual duh hmel an pu a, Bike chhuak thar leh Smartphone version chhuak thar aiin Mizo Indigenous people te tana chanchinthar hriat chak hmel an pu thung tawh zawk in a lang.
Huaisen a tul: Field Marshal Lord Slim-a chuan a lehkhabu Defect of Victory tih a ziah ah chuan, Huaisenna hi bo thei a ni tiin a sawi a. Kan Law Department lamin Indigenous people an la hrilhfiah ngam tha thum lo nia lang tlat te hian kan huaisenna kan hloh tan mek em a tih theih. Heng vang hi a ni mai lovang maw Sixth Schedule hnuai a in ziak lut a, Autonomous District Council meuh nei tawh te hian Indigenous people te chanvo an chuh ve ngam tak na chhan te hi. John F. Kennedy-a chuan a lehkhabu Profile in Courage ah chuan America ram ropuina ber chu a mi huaisente vang ani tiin a sawi a, America in hun thim a hmachhawn lai, an ram tlu chhe vek thei khawp a ngaihdan lian leh President pawh paih thlak hial tuma beitu an party Democrats lama vote pe lova, an party hmelma Republican lama vote petu Edmund Ross-a avang khan America chhim leh Hmar in haw hlen tawh tur kha ram pakhat, ram in hmangaih tak a lo nih phah ta a. Thlemna leh vauna tinreng a tuar a. Ka thlan tur pawh mitthla in ka hmu lawk a ni a ti hial a nih kha. America ram ropui tan Edmund Ross-a leh a huaisenna hi a hlu khawp mai.
Parliament Act hmang chauh a siam theih CADC hi dan lo anga din a nih avang hian engtikah nge a petu India chu kan chhuahchhalh tak ang? Indigenous Inhabitant ni lo na pui chu India sawrkar laipui leh Court hma ah an nihna diktak chu engtik nge kan sawi chhuah ve tak ang? Bangladesh atanga namen lova lut ru te avanga an pun thur thur dan te,an area chhunga kum 3 lek a Village Council 14 ngawt a a pung thei te saw thil mak a ni a. Roreltu leh Official huaisen mamawhna ava sang ta em.
Politician chakma te duat tawh lo tur kan neih a hun tawh a. In duat siak pawh a tul tawh lo. Thendarh a awpbeh kan tum a, Party hrang hrang kan va din a, mahse awmzia a nei lo a nih hi. BJP support huk a, Mizoram sat thla a, U.T. dil an tum ruk leh dan zawng zawngte hi kan hrelo em ni ang le... An ni chu a ti thei leh an lehkhathiam te an tangrual a, an mipui ten an zui mai thin a ni si a.
Tun hi harh hun a ni a. Kan harh loh zawngin kan Mizoram hi sahthlak a la ni anga, thisen kan luantir leh si ang a. He ram hian dam ni hmel a hmu tawh ngai lovang.
Harh la, Zoram, I tlai ange